Απόψεις

Μια ανοικτή επιστολή στον Γιάνη Βαρουφάκη,

23/05/2016

των Γιώργου Σουβλή και Samuele Mazzolini

Αγαπητέ Γιάννη,

Αποφασίσαμε να γράψουμε αυτό το γράμμα αφότου παρακολουθησάμε την παρουσίαση του DiEM 25 στην Ρώμη στις 23 Μαρτίου. Επιδίωξη μας με αυτό το γράμμα είναι να συζητήσουμε ορισμένα ζητήματα σχετικά με το εγχείρημα τα οποία βρίσκουμε προβληματικά με την μορφή καλοπροαίρετης κριτικής. Διασαφηνίζουμε στο σημείο αυτό ότι στόχος μας δεν είναι ούτε να απορρίψουμε εκ των προτέρων την προσπάθεια αυτή ούτε να παραστήσουμε τους εξυπνάκηδες που γνωρίζουν καλύτερα από κάθε άλλον τι πρέπει να γίνει, πράγμα όχι άγνωστο εντός της αριστεράς. Περισσότερο με το γράμμα αυτό επιθυμούμε να εγείρουμε ορισμένους προβληματισμούς δημοσίως -τους οποίους υποπτευόμαστε ότι πολλοί άλλοι θα τους έχουν σκεφτεί και συζητήσει ιδιωτικά- οι οποίοι θα λειτουργήσουν ως σπινθήρες για να ανοίξει η συζήτηση γύρω από το DiEM 25 με στόχο την βελτίωση του.

Ας αρχίσουμε με την ταυτότητα του DiEM 25. Κατά την διάρκεια των διαδοχικών σου παρεμβάσεων, επανέλαβες αρκετές φορές πως το DiEM 25 είναι ένα 'κίνημα' το οποίο επιχειρεί να μετασχηματίσει το περιεχόμενο των ήδη υφιστάμενων δομών της ΕΕ. Ωστόσο, αυτό το οποίο δεν ήταν σαφές είναι ποιος ακριβώς είναι το DiEM 25 και ποιος είναι ο ‘εχθρός’ που μάχεται. Είναι ο εχθρός οι δομές της Ευρωπαϊκής Ένωσης; Ή πιθανώς οι οικονομικές ελίτ; Ή απλά οι γραφειοκράτες των Βρυξελλών; Και ποίοι είναι αυτοί που μετέχουν στο Diem; Είναι κάτι που αποτελείται από άτομα, προ-συγκροτημένες ομάδες, ή είναι ένα εγχείρημα το οποίο επικεντρώνεται γύρω από τον Γιάνη Βαρουφάκη;

Ίσως να είναι αρκετά νωρίς έτσι να υπάρχει μια οριστική απάντηση σε αυτά τα ερωτήματα - ούτως η άλλως αρκετά πράγματα αποκτούν συγκεκριμένη μορφή αφότου έχουν αναπτυχθεί επαρκώς - ωστόσο, το κοινωνικό κίνημα το οποίο επιχειρείς να χτίσεις φαίνεται να έχει μια θεσμική αμφισημία εν τη γέννηση του. Όλα τα κοινωνικά κινήματα της τελευταίας δεκαπενταετίας διέθεταν μια σαφή απάντηση στο ερώτημα 'ποιος?' - τόσο σε σχέση με το ποια ήταν αυτά και ποιοι ήταν οι 'άλλοι'- ακόμη και σε περιπτώσεις που ορισμένα από αυτά αναδύθηκαν ως αποτέλεσμα σύνθετων και αντιφατικών διαδικασιών. Για παράδειγμα, το κίνημα ενάντια στην παγκοσμιοποίηση εστίασε την κριτική και τον ακτιβισμό του ενάντια στις πολυεθνικές εταιρίες που θεωρήθηκαν υπεύθυνες για την αφαίρεση της πολιτικής εξουσίας από τα κράτη μέσω συμφωνιών και των απορρυθμισμένων αγορών. Το ζήτημα της ταυτότητας είναι πραγματικά κρίσιμο όχι μόνο για ψυχαναλυτικούς λόγους αλλά και από πλευρά στρατηγικής.

Η στρατηγική διάσταση είναι κεντρικό ζήτημα και γίνεται ακόμη πιο κρίσιμο όταν ληφθεί υπόψη μια άλλη όψη της πρωτοβουλίας σου. Η αμφίσημη φυσιογνωμία του DiEM 25 ενισχύεται ακόμη περισσότερο όταν θεωρείς την πολιτική ταυτότητα των μετεχόντων του DiEM 25 σαν ένα αδιάφορο στοιχείο ως προς την εμπλοκή τους αναφέροντας κατά λέξη πως: "Δεν είμαστε μια συμμαχία πολιτικών κομμάτων. Η ιδέα είναι ότι οποιοσδήποτε μπορεί να συμμετάσχει ανεξαρτήτως της κομματικής του πρόσδεσης ή ιδεολογίας επειδή η δημοκρατία μπορεί να λειτουργήσει ως ενοποιητικό θέμα".

Εκτιμούμε το γεγονός ότι το DiEM επιχειρεί να προσελκύσει ανθρώπους που βρίσκονται εκτός της αριστεράς αλλά κρίνουμε την ίδια στιγμή ότι είναι τουλάχιστον παράδοξο κάποιος να ανήκει σε ένα συντηρητικό κόμμα (η ακόμη και σε ένα σοσιαλδημοκρατικό) ενώ υποστηρίζει το DiEM την ίδια στιγμή. Κατά αυτόν τον τρόπο, η φυσιογνωμία του Diem 25 διατρέχει το κίνδυνο της απολιτικοποίησης καθώς παραγνωρίζει παντελώς τις διαφορές μεταξύ των διάφορων πολιτικών παραδόσεων οι οποίες δεν περιορίζονται στο πεδίο των ιδεών αλλά εκτείνονται στο περιεχόμενο της δημοκρατικής διαδικασίας ως τέτοιας. Ας μην ξεχνάμε, για παράδειγμα, ότι οι φιλελεύθερες και αριστοκρατικές αντιλήψεις περί δημοκρατίας στα τέλη του 19ου αιώνα δεν περιελάμβαναν την συμμετοχή των υπάλληλων τάξεων: η συμμετοχή τους ήταν κάτι που κερδήθηκε μετά από μακρόχρονους και κοπιώδης αγώνες. Με άλλα λόγια, το περιεχόμενο της δημοκρατίας δεν ήταν κάτι δεδομένο αλλά επίδικο ταξικής πάλης. Θεωρούμε ότι αυτό το οποίο συμβαίνει σήμερα έχει ευθείες αναλογίες με το τότε: η αποσταθεροποίηση των αντιπροσωπευτικών θεσμών που προκλήθηκε από την τρέχουσα πολιτικοοικονομική κρίση έθεσε το νόημα της δημοκρατίας υπό διακύβευση. Ενώ το πολιτικό κατεστημένο θεωρεί την κατάσταση εξαίρεσης που έχει επιβληθεί σε αρκετές χώρες ως κάτι δημοκρατικό, τα νέα κινήματα διαμαρτυρίας που αναδύθηκαν το 2011 (το κίνημα των αγανακτισμένων σε Ισπανία και Ελλάδα, το Occupy Wall Street στις Ηνωμένες Πολιτείες) επαναδιεκδικήσαν για τον εαυτό τους την έννοια της δημοκρατίας. Είναι οι δυο αυτές εκδοχές δημοκρατίες ίδιες; Εξυπηρετούν ίδια συμφέροντα; Δεν είναι αυτές οι δυο ερμηνείες δημοκρατίας αντιφατικές και αμοιβαίως αποκλειόμενες;

Δεν αμφισβητούμε ότι για να αποδεσμευτούν οι άνθρωποι από τις προηγούμενες πολιτικές του ταυτίσεις είναι αναγκαίο ένα άνοιγμα σε αυτούς. Αυτό το οποίο θα πρέπει να αποφευχθεί, ωστόσο, είναι μια μετωπική στρατηγική μεταμφιεσμένη η οποία αποτυγχάνει να καταστήσει σαφές ότι το δημοκρατικό έλλειμμα είναι αποτέλεσμα της ανευθυνότητας αυτών των πολιτικών παραδόσεων που επικαλείσαι. Μεταβαίνοντας στο Ευρωπαϊκό επίπεδο και θεωρώντας ότι στόχοι του DiEM 25 περιορίζονται στην δημοκρατική επανίδρυση των δομών της ΕΕ, θεωρείς ότι άνθρωποι με τόσο διαφορετικές αντιλήψεις περί του τι είναι δημοκρατία μπορούν να συμφωνήσουν σε κοινές ατζέντες; Αμφιβάλλουμε εξαιρετικά για αυτό.

Αυτό μας φέρνει σε ένα άλλο στρατηγικό ζήτημα: Τι πρέπει να γίνει; Φαίνεται ότι το DiEM εναποθέτει όλο το βάρος στην Ευρωπαϊκή διάσταση, παραμερίζοντας πλήρως την εθνική. Πόσο λογικό και αποτελεσματικό μπορεί να είναι κάτι τέτοιο; Είναι πραγματικά αναγκαίο να διαγραφεί το κράτος από το χάρτη ως μέρος από το οποίο μπορεί να προκύψουν προοδευτικές δημοκρατικές μεταρρυθμίσεις και να θεωρηθεί ως μια παρωχημένη εμμονή; Διαφωνούμε! Θεωρούμε ότι η ριζοσπαστική επανίδρυση της δημοκρατίας εντός των διαφόρων εθνών-κρατών είναι εξίσου σημαντική όσο και αυτή εντός των Ευρωπαικών θεσμών. Θεωρώντας τόσο το έθνος κράτος όσο και την Ευρώπη ως πολιτικούς ορίζοντες δεν σημαίνει οπισθοχώρηση σε έναν αντιδραστικό εθνικισμό όπως πολλοί υποστηρικτές του DiEM φαίνεται να θεωρούν.

Υπό αυτήν την έννοια, είναι πραγματικά εντυπωσιακό πως στην επιχειρηματολογία που ανάπτυξες στην Ρώμη δεν υπήρχε καμία αναφορά σε άλλες εμπειρίες αντιστάσεις ενάντια στα μέτρα λιτότητας. Στην πραγματικότητα, εάν υπάρχει μια σοβαρή τάση αμφισβήτησης του νεοφιλελευθερισμού σχετικά πρόσφατα αυτή έχει λάβει χώρα βρίσκεται στην Λατινική Αμερική. Αναγνωρίζουμε ότι στην παρούσα φάση διάφορα κράτη της βρίσκονται σε κρίση κάτι το οποίο αντιμετωπίζεται με εξαιρετική υποψία από σημαντικό μέρος της αριστεράς. Αυτό δεν θα πρέπει να μας καταστήσει απορρηπτικούς. Η τύφλωση έναντι στα πολλά επιτεύγματα της Λατινικής Αμερικής της τελευταίας απολήγει σε μια μορφή ευρωκεντρισμού.

Πολλά στην πραγματικότητα έχουμε να μάθουμε, όπως και οι Podemos έχουν παραδεχτεί. Ένα από τα μαθήματα αυτά είναι η αναγνώριση ότι το κράτος περνάει πραγματικά μια δύσκολη φάση, αλλά το πιστοποιητικό θανάτου δεν του έχει δοθεί ακόμη. Η εξουδετέρωση του Washington Consensus και τα πακέτα σταθερότητας επιτεύχθηκαν μέσω της επαναδραστηριοποιήσης του έθνους-κράτους με δυο διαφορετικούς τρόπους.

O Evo Morales το έχει καταστήσει χώρο αυτοπροσδιορισμού. Παρόλο τον περιφερειακό της διεθνισμό η Λατινοαμερικανική pink tide ήταν πάνω από όλα ένα σύνολο εθνικών φαινομένων. Η Βενεζουέλα του Chavez υπήρξε δυνατή πηγή έμπνευσης, αλλά κάθε εθνική εμπειρία πρόβαλλε τις δικές της ιδιαιτερότητες. H κατάληψη της εξουσίας ακολούθησε από χώρα σε χώρα και μετά προέκυψε μια ενδοκρατική σύγκλιση (ALBA, UNASU, CELAC). Με άλλα λόγια, τα λατινοαμερικάνικα προοδευτικά εγχειρήματα, έδειξαν τη σημασία του να μιλάς τη γλώσσα του έθνους και των ανθρώπων του. Μια γλώσσα από την οποία έχουν απαλειφθεί κάθε είδους σοβινιστικές ή ρατσιστικές δηλώσεις. Παρότι το πνεύμα του Bolivar διαπότισε σε διαφορετικό βαθμό όλες αυτές τις διαδικασίες, αποτέλεσε απλά την αναφορά σε συγκεκριμένα υλικά ζητήματα που άπτονται της κάθε χώρας, που έκανε τους Chavez, Morales, Correa και τους Kirchners δημοφιλείς και εκλογικά ηγεμονικούς.

Αντίθετα, το DiEM φαίνεται ότι εναποθέτει μεγάλες ελπίδες σε ένα ευρωπαϊκό κοσμοπολίτικο πνεύμα, σε μια ήπειρο όπου η κουλτούρα και οι γλωσσικές διαφορές είναι πολύ πιο έντονες από την Λ.Α. Είναι μια γλώσσα, που κινδυνεύει να μην ακουστεί ειδικά στους ανθρώπους που υποφέρουν από το δημοκρατικό έλλειμμα περισσότερο και στους οποίους η πρωτοβουλία σας θα έπρεπε να είναι ικανή να απευθυνθεί.

Δεύτερον, το κράτος στράφηκε προς την επίτευξη δημοκρατικών στόχων. Αυτό δεν ήταν εύκολο στο πλαίσιο που οι διοικητικές λειτουργίες του είχαν διαλυθεί στο όνομα της απελευθέρωσης της αγοράς και που η γραφειοκρατία του ήταν τόσο εμποτισμένη με την νεοφιλελεύθερη ηθική. Παρόλα αυτά και παρά το γεγονός ότι βρίσκεται στη περιφέρεια του κόσμου, το «αναπροσανατολισμενο» κράτος ήταν συχνά ικανό να θέσει προκλήσεις στο παγκόσμιο κεφάλαιο, οι οποίες θεωρούνταν ως ασύλληπτες και μη ρεαλιστικές από τη νεοφιλελεύθερη επωδό.

Αυτό δεν σημαίνει ότι αρνούμαστε το γεγονός ότι το παγκοσμιοποιημένο οικονομικό κεφάλαιο ασκεί πιέσεις που είναι δύσκολο να αντιμετωπιστούν σε εθνικό επίπεδο και ότι πολλά από τα διλήμματα που αντιμετωπίζει η Ευρώπη χρίζουν μεγάλης κλίμακας προσπάθεια, όπως στην περίπτωση προσφυγικό. Σημαίνει μόνο ότι το να αποκλείεις εντελώς την πιθανότητα τα κράτη να αναλάβουν δράση κατά περίσταση είναι μια υπεραπλούστευση, ειδικά αν έχουμε σαν αποκλειστικό παράδειγμα την Ελλάδα (άλλες χώρες, πρωτίστως η Ισπανία, θα είχαν μια πολύ διαφορετική διαπραγματευτική δύναμη σε σχέση με τους δανειστές). Σημαίνει πάνω απ όλα ότι μόνο αν κατευθύνουμε τις προσπάθειες μας εκεί που υπάρχουν ρεαλιστικές πιθανότητες να πετύχουμε απτά αποτελέσματα, τότε μπορούν να γίνουν τα όποια βήματα προς την κατεύθυνση του εκδημοκρατισμού της Ευρώπης.

Η δημιουργία συνειδήσεων σε επίπεδο ηπείρου ε;iναι σημαντικό. Αλλά μόνο του αυτό εξαντλείται γρήγορα. Αν δεν συνοδευτεί από μια προσπάθεια να μεταμορφώσει τους θεσμούς, μόνη η απαίτηση εκδημοκρατισμού είναι απίθανο να οδηγήσει πραγματικά σε αλλαγή. Και η μετατροπή τους μπορεί να περάσει μέσα από το έθνος-κράτος, αφού δεν υπάρχει ακόμα μια ολοκληρωμένη Ευρωπαϊκή πολιτική ικανή να συσχετίσει όλους τους πολίτες. Με δεδομένες κιόλας τις δημογραφικές ιδιαιτερότητες και τις ασυμμετρίες ισχύος, αναρωτιέται κανείς αν είναι επιθυμητό να υπάρχει μια τέτοια πολιτική.

Τελευταίο αλλά όχι αμελητέο ζήτημα. Η δημοκρατία μέσα στο DiEM 25.

Μας εντυπωσίασε –αρνητικά- το γεγονός ότι κανείς δεν μίλησε για το project εκτός από σένα και ότι το ζήτημα των δομών αντιπροσώπευσης μέσα στο DiEM 25 δεν διευκρινίστηκε επαρκώς. Είναι δυνατόν, Γιάνη, να εκδημοκρατίσεις κάτι τόσο ευρύ όσο την ΕΕ χωρίς πρώτα να έχεις δημιουργήσει σταθερές δημοκρατικές δομές μέσα στο ίδιο σου το εγχείρημα? Δεν έρχεσαι σε αντίθεση με τους ίδιους σου τους σκοπούς? Νομίζουμε ότι σε αυτό το σημείο απορρίπτεις εντελώς την πρόσφατη εμπειρία του ΣΥΡΙΖΑ.

Θεωρούμε ότι η προσπάθεια του ΣΥΡΙΖΑ απέτυχε παταγωδώς όχι μόνο επειδή η ηγεσία του κόμματος επέλεξε λάθος στρατηγική στη διαπράγματευση με τους θεσμούς, αλλά και επειδή κατάργησε ακόμα και τα στοιχειώδη της δημοκρατικής λειτουργίας μέσα στο κόμμα πριν και κατά τη διάρκεια των διαπραγματεύσεων. Οι δομές του κόμματος απενεργοποιήθηκαν και μια μικρή πλειοψηφία (η ομάδα του Τσίπρα) υπερίσχυσε στη διαδικασία λήψης των αποφάσεων. Αυτή η γραφειοκρατικοποίηση του κόμματος προώθησε μια διαστρεβλωμένη εκδοχή του πως γίνεται η πολιτική, θεωρώντας ότι ο λαός και τα κινήματα δεν έχουν λόγο, αφού η διακυβέρνηση είναι δουλειά των κομματικών ελίτ. Φοβόμαστε ότι το DiEM 25 μπορεί να ακολουθήσει τον ίδιο δρόμο αν συνεχίσει ως ένα one-man-show.

Θεωρούμε τη διαμόρφωση αληθινά δημοκρατικών δομών μέσα στην πρωτοβουλία ως ζωτικής σημασίας ανάγκη, η οποία θα εμποδίσει μια παρόμοια εξέλιξη με αυτή του ΣΥΡΙΖΑ. Περιττό να πούμε, ότι αυτή η διαδικασία πρέπει να διέπεται από ισορροπία στα φύλα και σε ανθρώπους προερχόμενους από διαφορετικά κοινωνικά και πολιτισμικά περιβάλλοντα. H εμπειρία και το know-how των διαφόρων κινημάτων πρέπει να είναι βασικό συστατικό στο να αποκτήσει το DiEM μια πιο σταθερή και δημοκρατική δομή. Αυτός είναι ο μόνος τρόπους μέσω του οποίου το DiEM μπορεί κοινωνικά να γειωθεί και να σταματήσει να είναι μια ελιτίστικη προσωποκεντρική από τα πάνω προς τα κάτω δημιουργημένη δομή.

Μια τέτοια διαδικασία θα είναι ικανή να εγγυηθεί την δημοκρατική λογοδοσία του DiEM όπως και την περιθωριοποίηση οπορτουνιστών που θα προσπαθήσουν να το χρησιμοποιήσουν σαν μέσο για την προώθηση των δικών τους συμφερόντων. Ολοκληρώνοντας, πιστεύουμε ότι το DiEM αντιμετωπίζει το ίδιο δίλημμα με την ΕΕ.: εκδημοκρατισμός ή βαρβαρότητα!

Με εκτίμηση,
Γιώργος Σουβλής & Samuele Mazzolini
29 Μαρτίου, 2016